Reactie gezamenlijke erfgoedpartijen op alternatief plan Ondernemersverenigingen

De afgelopen weken hebben de ondernemersverenigingen van de Zaanse Schans een alternatief plan gepresenteerd voor de toekomst van de Zaanse Schans. Daarnaast hebben zij met velen ingesproken in het Zaans beraad van 13 en 15 mei. Hierbij de reactie van de gezamenlijke erfgoedorganisaties van de Zaanse Schans op het plan en de inspraak.


Stichting de Zaanse Schans

De Windmolen Compagnie

Zaans Museum

Museum Zaanse Tijd

Reactie van de erfgoedorganisaties op de plannen en inspraakbijdrages van de ondernemers in het kort:

  1. Plannen van de ondernemers helpen niet om het gebied beheersbaar, veilig en leefbaar te houden.
  2. Zaans Museum verhuizen geen optie omwille van inhoud, aanbod en gezamenlijke propositie.
  3. Kosten van de plannen van de ondernemers, waaronder het verplaatsen van het Zaans Museum, zullen voor de Zaanse gemeenschap
    € 7-9 miljoen bedragen. Bij plan gemeente betaalt de (internationale) bezoeker.
  4. Als Zaanse Schans openbaar gebied blijft dan gaan touroperators geen kaart kopen en blijven in het dorp, laten hun groepen van afstand een foto maken.
  5. De Zaanse Schans is één propositie. Het voorstel van de ondernemers heeft dat niet meer voor ogen. Het scheidt de molens van de Schans en creëert daarmee alleen een verdienmodel voor de molens, niet voor de gemeente en de andere partijen.
  6. In tegenstelling tot de Ontwikkelstrategie en de Collegevoordracht staat het plan van de ondernemers voor faciliteren van groei van bezoek in plaats van het beheersen ervan.
  7. Het plan van de ondernemers is gericht op het creëren van winkelgebied in historische landmark in plaats van terugnemen van het gebied en verhaal en erfgoed centraal te stellen.
  8. Als het molenlint betaald wordt moet ook de dijk worden afgesloten en fietspad blijft onveilig. De situatie levert zo geen substantiële bijdrage aan het oplossen van de belangrijkste problemen van de Zaanse Schans, ongebreidelde groei van bezoek, onbeheersbaarheid van het gebied, gebrek aan mogelijkheden om de veiligheid te garanderen en balans in kosten en baten op de Zaanse Schans (erfgoedpartijen en gemeente dragen de kosten, ondernemers en touroperators hebben de baten).
  9. Aantasting van de beeldkwaliteit, die de ondernemers voorstellen, zoals verbreding van paden en bruggen, zijn niet gewenst en gaan in tegen het historische karakter van het gebied.
  10. Uit onderzoek blijkt dat bezoekers wel degelijk bereid zijn om te betalen voor de Zaanse Schans. Veel groepstoeristen denken al te hebben betaald voor een ticket, maar hebben feitelijk betaald aan een touroperator.
  11. Inwoners van de gemeenten Zaanstad en Wormerland kunnen de Zaanse Schans gratis blijven bezoeken, na afsluiting is dat inclusief bezoek aan musea, molens en ambachtslocaties.

Het alternatieve plan van Ondernemersverenigingen

  • Lost het reguleren van bezoekers niet op en daarmee is dus de veiligheid nog steeds in het geding.
  • Het lost daarbij het parkeerprobleem niet op.
  • En het kost de Zaankanter ook nog eens jaarlijks € 7-9 miljoen extra.
  • Het pakt alleen gunstig uit (denkt men) voor Ondernemersverenigingen.
  • Het dwingt de erfgoedpartijen los van elkaar te werken waar samenwerking geboden is en nu al plaatsvindt.
Wat behelst het plan van het College en waar wijkt het plan van de ondernemers af?

Waar de voordracht van College uitgaat van volledige onttrekking van de Zaanse Schans uit de openbaarheid waarbij de samenwerkende erfgoedorganisaties een gezamenlijke propositie gaan uitwerken om zo de historie van de Zaanstreek als centrum van de maakindustrie en wereldhandel te kunnen vertellen willen de ondernemersverenigingen het museum verplaatsen naar het Hembrugterrein, Stichting de Zaanse Schans reduceren tot een behoud- en beheerorganisatie en alleen het molenlint van de Kalverringdijk afsluiten. De gemeente zou vervolgens de regie moeten nemen over het parkeren, op dit moment de belangrijkste inkomstenbron van Stichting de Zaanse Schans. Waar de Collegevoordracht dus uitgaat van samenwerking, willen de Ondernemersverenigingen dit weer opbreken.

  • Zullen de molens niet meer draaien vanwege de onderhoudskosten die niet te dragen zijn.
  • Draait de burger in de Zaanstreek op voor de handhavingskosten.
  • Zullen de noodzakelijke investeringen in het gebied niet kunnen worden uitgevoerd.
  • Kortom: het einde van de Zaanse Schans als wereldberoemd erfgoed.

Het geld dat binnenkomt uit ticketing wordt als volgt verdeeld:

  • Onderhoud, beheer, erfgoed en openbare ruimte
  • Gemeente lasten (handhaving, bestrijding overlast, bestuurskosten
  • Mobiliteitsplannen
  • Investeringen op de lange termijn

Het omgekeerde is waar. De plannen van de erfgoedorganisaties en de plannen uit de voordracht van het College zijn juist gericht op het behoud van traditioneel Zaanse ambachten. Inzet is dan ook om daar in de gezamenlijke programmeringsmix op in te zetten.

Onttrekken aan de openbaarheid kan en is een noodzakelijke door juristen bevestigde stap om niet de Zaankanter maar de (internationale) bezoeker voor de kosten van de Zaanse Schans te laten betalen. Stichting de Zaanse Schans is eigenaar van het grootste deel van de grond van de Zaanse Schans (alleen het molenlint is eigendom het Hoogheemraadschap), maar onttrekking uit de openbaarheid is een gemeentelijke bevoegdheid.

Om een duurzame exploitatie te realiseren is verplichte ticketing nodig. Met name groepen begeleid door een touroperator of een gids wensen op dit moment niet bij te dragen via aanschaf van een ticket. Bezoekers denken vaak al via hun touroperator een ticket te hebben gekocht voor de Zaanse Schans. Dat is dus onjuist.


De Ondernemersverenigingen van de Zaanse Schans hebben een alternatief plan gepresenteerd voor de toekomst van de Zaanse Schans. Daarmee willen ze voorkomen dat een besluit wordt genomen om de Zaanse Schans uit de openbaarheid te onttrekken en verplichte ticketing (behalve voor de Zaankanter) in te voeren om zo een duurzame exploitatie te realiseren en de Zaanse Schans veilig en beheersbaar te maken.

Ja, dat was een voorwaarde. De voordracht van het College van B&W van Zaanstad maakt het mogelijk om inwoners van de gemeenten Zaanstad en Wormerland gratis de Zaanse Schans te laten bezoeken, inclusief bezoek aan de musea, de molens en de ambachtslocaties (Wevershuis en Kuiperij). Ondernemers suggereren dat dit juridisch niet mogelijk is, maar volgens de gemeente zal dit wel kunnen.

  • Al in 2018 en in 2019 zijn er gesprekken gevoerd met alle partijen inclusief de Ondernemersverenigingen onder leiding van Eric van de Burg om te komen tot een ticketoplossing voor de Zaanse Schans. De gesprekken liepen vast vooral vanwege de weigering van Ondernemersverenigingen om enige vorm van medewerking te verlenen.
  • De Ondernemersverenigingen hebben meegesproken over de Ontwikkelstrategie. Toen het resultaat niet naar hun tevredenheid was heeft men zich teruggetrokken en een alternatief plan voorgelegd dat niet verenigbaar was met de Ontwikkelstrategie. De Ontwikkelstrategie is in juni 2020 aangenomen door de gemeenteraad. In tegenstelling tot wat de Ondernemersverenigingen aangaven in hun inspraak is het alternatieve plan niet geniet aan de Ontwikkelstrategie als integraal onderdeel bij het besluit. Dit is ook niet mogelijk daar het alternatieve plan van de ondernemers op essentiële onderdelen afwijkt van de Ontwikkelstrategie.
  • Ook de kwartiermaker heeft sinds zijn aanstelling gesproken met de Ondernemersverenigingen om te kijken of een vorm van samenwerking mogelijk zou zijn.
  • Tot slot heeft ook de wethouder aangegeven dat de gemeente wel gesprekken heeft gevoerd met de Ondernemersverenigingen. Deze zijn eenzijdig door de Ondernemersverenigingen gestaakt.

Afsluiten van het molenlint betekent daarbij nog steeds dat het fietspad moet worden omgelegd en dat de touroperators, die al jaren profiteren van gratis entree terwijl zij wel kaarten verkopen aan ‘hun’ toeristen en de revenuen daarvan plukken, nog steeds hun bezoekers gratis door het dorp kunnen leiden en de optie ‘foto van de molen’ kunnen gebruiken.

Kortom, weer de lasten voor de gemeenschap en de opbrengsten voor de toerisme-industrie via ticketing bij de touroperator en soevenierverkoop bij de winkels. Public Value heeft berekend dat de rekening voor de gemeenschap 7-9 miljoen per jaar zal bedragen.

De ondernemers stellen in bijna elke bijdrage dat er een hek komt om de Zaanse Schans. Dat is echter niet het geval. Wanneer de Zaanse Schans uit de openbaarheid wordt onttrokken en kaartverkoop voor de (internationale) bezoeker wordt ingevoerd, dan zal de afsluiting van het gebied landschappelijk worden ingepast. Er komt dus geen groot hek om de Zaanse Schans, maar een natuurlijke ontsluiting.

De verwachting is dat een beperkte groep bezoekers vanwege de invoering van een ticket niet meer de Zaanse Schans zal bezoeken. Het gaat dan vooral om bepaalde groepen die gebruik maken van Touroperators, waarbij de touroperators vooral koersen op aanbod gericht op zo laag mogelijke kosten voor hen, oftewel hoe goedkoper hoe beter. Bezoekers die met touroperators komen denken vaak al dat ze een ticket hebben gekocht (betaling aan/via de touroperator) terwijl dat niet het geval is. Veel individuele bezoekers verwachten een ticket te moeten kopen en vragen daar ook naar op de Schans. Onderzoek van Bureau Motivaction toont aan de (individuele) bezoekers zeker bereid zijn om een ticket te kopen voor de Zaanse Schans, waarbij entreeprijs van €17,50 als zeer realistisch wordt gezien.

Wat stellen de ondernemers voor als governance model en hoe verhoudt zicht dat tot de gemeente en de erfgoedorganisaties?

De besluitvorming op de Zaanse Schans moet zo veel mogelijk in lijn worden gebracht met wensen van de ondernemers, zo stellen zij. Dan komt alles goed volgens hen. Hoe ze dat willen doen?

Via nieuwe governance structuur, het opsplitsen van de erfgoedorganisaties, het verwijderen van het Museum van de Schans en het beperken van de rol van de Stichting tot een behoud en beheer organisatie. Verder faciliteren van de groei door uitbreiden van het parkeerterrein op de plaats van het museum (door de gemeente uitgevoerd, niet door de Stichting). De gemeente moet verder zorgen voor de facilitering van de veiligheid in het gebied. Een nieuwe organisatie wordt opgebouwd vanuit bewoners, erfgoedorganisaties die er nog wel zijn, gemeente en vooral ondernemers in een VVE constructie. Dit is ook een oud voorstel, waarbij uiteindelijk elk bedrijf net zo veel stemrecht heeft als elke andere partij (bewoners, erfgoedorganisaties) waardoor de ondernemers altijd zouden bepalen wat er gebeurt.

Andere oude wens van de ondernemersverenigingen is differentiatie van parkeertarief, wat niet meer of minder betekent dan per eenheid tijd gaan betalen (bijv. € 5,- per uur), wat kortbezoek en daarmee flitstoerisme stimuleert. De maatregelen die de gemeente voorstelt zullen erop gericht zijn om gebruik van openbaar vervoer zo veel mogelijk te bevorderen in combinatie met verbetering van de verkeersveiligheid.

Voor eigen bijdrage vanuit de ondernemers wordt weer teruggegrepen op een QR-code en een bijdrage vanuit een BIZ, waar leuke dingen uit kunnen worden gedaan.
Deze constructies leveren op andere plekken ook geen substantieel bedrag op. Daarnaast doet het niets voor de beheersing van de drukte op de Schans en de verbetering van de openbare orde en veiligheid.
Kortom, de rekening ligt bij de Zaanse burger.

Ondernemers stellen voor om de drukteknelpunten op te lossen door paden en bruggen te verbreden. Verder willen ze het museum verplaatsen en waar het museum staat een parkeergarage bouwen, kortom cultuur vervangen door een parkeergarage en de historische structuur van de Zaanse Schans loslaten ten faveure van meer bezoek. In het plan wordt juist geïnvesteerd in de kwaliteit van het gebied, door nog meer investeren in de historische panden, het gebied te verbeteren en de programmering te verdiepen.

Op de Zaanse Schans wordt elke 2 jaar publieksonderzoek uitgevoerd door onderzoeksbureau Strabo. Dit laat zien dat 48% van het bezoek groepsbezoek is van groepen groter dan 10 personen. Dit is in tegenspraak met wat de ondernemers suggereren. De door hen gebruikte cijfers kloppen niet, zijn namelijk gebaseerd op bevraagde personen tijdens de pilot van 2024. Dat is heel wat anders.

In tegenstelling tot wat de ondernemers stellen gaat een substantieel deel van de middelen van Stichting de Zaanse Schans naar onderhoud van de panden en van het gebied. De ondernemers baseren, zeggen ze hun stelling op basis van de jaarrekening van de Stichting zelf. Zij nemen daar echter alleen maar de directe onderhoudskosten van de Stichting mee. Wat wordt ‘vergeten’ is dat een deel van het onderhoud investering is (verbetering van de panden). Deze middelen worden geactiveerd. Verder worden de personele lasten van de Stichting ook niet meegenomen, ook niet als deze direct kunnen worden gerelateerd aan onderhoud van de panden. Tot slot, en misschien wel het belangrijkste is het feit dat het onderhoud van de rijk monumentale woningen wordt uitgevoerd door Zaanse Schans Vastgoed NV. Omdat de huren niet voldoende zijn draagt Stichting de Zaanse Schans als 100% aandeelhouder bij aan dit onderhoud, €100.000 in 2024. De Stichting heeft verder in 2017 een bedrag van €400.000 beschikbaar gesteld aan ZS Vastgoed NV voor achterstallig onderhoud en extra middelen voor asbestverwijdering en verduurzaming van de panden. In 2023 alleen is €700.000 geïnvesteerd in de Kraai, het pand waar het Pannenkoekenhuis in is gevestigd, voor volledige funderingsherstel en voor het verwijderen van 400m2 asbest in het plafond van de Begane grond.

Stichting de Zaanse Schans is in 1961 opgericht om het behoud van de Zaanse Schans te waarborgen. In de statuten van de Stichting staat over de taken van de St. de Zaanse Schans:

De Stichting heeft ten doel – zonder winstoogmerk – de instandhouding en versterking van de Zaanse Schans als een monumentale woon- en werkbuurt anno 1850 (achttienhonderd vijftig), op het gebied zoals aangegeven in het door de gemeente Zaanstad vastgestelde gemeentelijke Beschermd dorpsgezicht Zaanse Schans. De Stichting beoogt tevens een functie te vervullen bij het behoud, de overdracht en de documentatie van Zaanse cultuur-historische waarden, waarmede een versterking van de identiteit van de Zaanstreek ten behoeve van haar bewoners en een verbetering van het beeld in de ogen van derden nagestreefd wordt alsmede al hetgeen met het vorenstaande in de ruimste zin verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn.

Dit betekent, zoals verder blijkt uit artikel 3 van de Statuten, maar ook blijkt uit de Ontwikkelstrategie, dat de Zaanse Schans zich niet alleen maar moet bezighouden met behoud en beheer van de panden, zoals de ondernemers wensen in hun plannen.

Als de ondernemers het hebben over juridische procedures dan gaat dit om procedures die mogelijk kunnen worden aangespannen door belanghebbenden. In de praktijk waarschuwen zij daarmee dat als zij hun zin niet krijgen zij lange kostbare juridische procedures zullen aanspannen om alsnog de plannen van de gemeente proberen tegen te houden.